update 13-11-68 : ทางออกของไรเดอร์ไทย อยู่ตรงไหนในระบบกฎหมายคุ้มครองแรงงานไทย

ในช่วงนี้มีแรงงานไรเดอร์บางกลุ่ม จะเสนอให้รัฐมนตรีว่าการกระทรวงแรงงานออกกฎกระทรวงคุ้มครองแรงงานไรเดอร์ภายใต้ พ.ร.บ.คุ้มครองแรงงาน พ.ศ.2541

ดิฉันอดคิดไม่ได้ว่า มันน่าจะผิดรูปผิดรอยพอสมควร

1) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงแรงงานมีอำนาจตาม พ.ร.บ.คุ้มครองแรงงาน พ.ศ.2541 ในการออกกฎกระทรวงซึ่งเป็นกฎหมายลำดับรอง เพื่อกำหนดการคุ้มครองแรงงานบางประเภทเป็นพิเศษ หรือกำหนดข้อยกเว้นไม่ให้นำบทบัญญัติบางส่วนไปใช้กับงานบางประเภทได้

2) สำหรับ พ.ร.บ. คุ้มครองแรงงาน พ.ศ.2541 ถูกออกแบบมาเพื่อคุ้มครองเฉพาะผู้ที่อยู่ในความสัมพันธ์แบบ “สัญญาจ้างแรงงาน” เท่านั้น แต่บริษัทแพลตฟอร์มทำสัญญากับไรเดอร์ในสัญญาจ้างทำของที่อยู่ใต้ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์

3) การออกกฎกระทรวงโดยฝ่ายบริหารเพื่อเปลี่ยนสถานะคนกลุ่มนี้จากผู้รับจ้างทำของให้กลายเป็นลูกจ้าง จึงเท่ากับเป็นการขยายนิยามคำว่าลูกจ้างเกินกว่าที่กฎหมายแม่บัญญัติไว้ ซึ่งเกินขอบเขตอำนาจที่กฎหมายแม่อนุญาต

4) แม้จะมีการอ้างว่า กระทรวงแรงงานมีการกฎกระทรวงคุ้มครองลูกจ้างทำงานบ้าน ฉบับที่ 15 แต่ต้องไม่ลืมว่า ลูกจ้างทำงานบ้าน มีสถานะเป็นลูกจ้างตาม พ.ร.บ.ฉบับนี้อยู่แล้วแต่ต้น กฎกระทรวงดังกล่าวมิได้สร้างสถานะใหม่ หรือดึงผู้ที่ไม่ใช่ลูกจ้างเข้ามาอยู่ใต้กฎหมายแรงงาน แต่เพียงกำหนดเงื่อนไขพิเศษให้แก่ลูกจ้างบางกลุ่มเท่านั้น

5) ดังนั้นหากจะใช้กฎกระทรวงกับไรเดอร์ ก็เท่ากับเป็นการใช้อำนาจนอกเหนือกรอบที่เคยมีมา และอาจขัดต่อหลักกฎหมายมหาชนได้

6) ส่วนการตรากฎหมายใหม่ คือ ร่าง พ.ร.บ.ส่งเสริมและคุ้มครองแรงงานอิสระ พ.ศ.... มาวันนี้ก็เห็นชัดแล้วว่า ไม่สามารถแก้ไขปัญหาให้ไรเดอร์ได้แต่อย่างใด ดังนั้นการที่ไรเดอร์หลายๆกลุ่มคัดค้านให้ยกเลิกไปจึงสมควรแล้ว เหตุผลสำคัญ คือ

6.1 กฎหมายนี้ไปสร้างหมวดหมู่สถานะใหม่ที่เรียกว่า “ผู้ประกอบอาชีพกึ่งอิสระ” (semi-independent) ขึ้นมาและจะกลายเป็นการรับรองอย่างเป็นทางการและถาวรว่าไรเดอร์ “ไม่ใช่ลูกจ้าง” ภายใต้กฎหมายแรงงาน

6.2 ไรเดอร์ยังคงมีสถานะผู้รับจ้างอิสระและได้รับสวัสดิการเพียงเล็กน้อย แลกกับการเสียสิทธิในความเป็นลูกจ้างไปตลอดกาล

6.3 ไม่ได้รับสิทธิประโยชน์หลักอย่างประกันสังคมมาตรา 33 และกองทุนเงินทดแทน ที่สงวนไว้สำหรับลูกจ้างตามกฎหมายแรงงานเดิม

6.4 กรณีไรเดอร์ถูกระงับงาน (ถูกแบน) โดยไม่มีความผิด ร่างกฎหมายเพียงระบุให้แพลตฟอร์ม “จัดหามาตรการเยียวยาตามสมควร” ซึ่งถ้อยคำคลุมเครือและอ่อนกว่าการคุ้มครองการเลิกจ้างไม่เป็นธรรมตามกฎหมายแรงงานปัจจุบันอย่างมาก และมีกลไกในการแก้ไขปัญหาที่ชัดเจน

7) ต่อมาก็ควรเลิกถกเถียงได้แล้วว่า ไรเดอร์ เป็นลูกจ้างหรือไม่

7.1 ไรเดอร์ถูกควบคุมผ่านระบบอัลกอริทึม (Algorithmic Management)

7.2 อัลกอริทึมสามารถ “ให้คุณให้โทษ” ซึ่งเป็นองค์ประกอบสำคัญของความเป็นนายจ้าง-ลูกจ้าง ตามกฎหมายคุ้มครองแรงงาน

7.2.1 การควบคุมการปฏิบัติงานและการลงโทษ

- การบังคับรับงานผ่าน "คะแนนการรับงาน" เช่น Grab กำหนดเงื่อนไขในระบบการันตีเฉลี่ยต่อรอบ ว่า ไรเดอร์ ต้องมีคะแนนการรับงานไม่ต่ำกว่า 70 %

- การตั้งเงื่อนไขเช่นนี้ไม่ต่างจากการบังคับให้รับงาน เพราะหากปฏิเสธงาน ไรเดอร์จะถูกลงโทษด้วยการ "ตัดสิทธิ" จากรายได้ส่วนเพิ่ม

- การลงโทษผ่าน "อัตรายกเลิกงาน" เช่น ไรเดอร์ LINE MAN ต้องมีอัตรายกเลิกงานน้อยกว่า 10 % " หากไรเดอร์มีอัตราการยกเลิกงานสูงกว่าเกณฑ์ที่กำหนด จะเผชิญกับการลงโทษเป็นลำดับขั้น ตั้งแต่ "การตักเตือน" ไปจนถึง "การระงับสัญญาณ" การ "ระงับสัญญาณ" นี้ ในทางปฏิบัติไม่ต่างอะไรกับการ "เลิกจ้าง" ในระบบงานปกติ

7.2.2 การควบคุมค่าตอบแทน

- แพลตฟอร์มเป็นผู้ผูกขาดการกำหนดค่ารอบ การหักค่าธรรมเนียม และการใช้ระบบ "การกำหนดราคาแบบพลวัต" (Dynamic Pricing) หรือ Surge Pricing เพื่อบริหารจัดการอุปสงค์และอุปทานของแรงงาน

- การจ่ายค่าตอบแทนในลักษณะ “ตามผลงาน” หรือ “รายชิ้น” (Piece-rate) คือ อำนาจการควบคุมของแพลตฟอร์ม และบีบให้แรงงานต้อง “ขูดรีดตัวเอง” เพื่อให้มีรายได้เพียงพอ

7.2.3 การควบคุมกระบวนการทำงาน

• ระบบยิงงานอัตโนมัติ ให้เวลาไรเดอร์ตัดสินใจเพียงไม่กี่วินาที ทำให้ในทางปฏิบัติ ไรเดอร์ถูกบีบให้เปิดระบบ "รับงานอัตโนมัติ" เพื่อหลีกเลี่ยงการถูกลงโทษจากการ "กดรับงานไม่ทัน" ซึ่งจะส่งผลเสียต่อคะแนนการรับงาน

• การกระทำนี้เท่ากับเป็นการสละอิสระในการเลือกรับงานโดยสิ้นเชิง

7.3 กล่าวได้ว่า สิ่งที่แพลตฟอร์มมอบให้ไรเดอร์ จึงไม่ใช่ Freedom in work เพราะไรเดอร์มีอิสระเพียงอย่างเดียว คือ การเลือกเวลาที่จะล็อกอินเข้าสู่ระบบ แต่ในทันทีที่พวกเขาออนไลน์ พวกเขาจะสูญเสียความเป็นอิสระนั้น และต้องตกอยู่ภายใต้กฎเกณฑ์ ข้อบังคับ และการลงโทษที่เข้มงวดของอัลกอริทึม ดังที่วิเคราะห์มาในข้อ 7.2 ทั้งหมด

7.4 ที่กล่าวมาในข้อ 7.2 ทั้งหมด นี้จึงเรียกว่า อำนาจบังคับบัญชา ที่คล้ายกับนายจ้างควบคุมลูกจ้าง เพียงแต่มาในรูปของกฎเกณฑ์ที่กำหนดโดยแอปและอัลกอริทึมแทนหัวหน้างานที่เป็นคนจริงๆเท่านั้น คำถาม คือ “ไม่ใช่ลูกจ้างตรงไหนให้เอาปากกามาวงเดี๋ยวนี้”

7.5 เป็นภาวะสุญญากาศทางกฎหมายไทยที่ไรเดอร์ไทยกำลังเผชิญอยู่

7.6 ระบบกฎหมายแรงงานไทยถูกออกแบบมาบนพื้นฐานของการแบ่งแยกที่ชัดเจนระหว่าง “สัญญาจ้างแรงงาน” ซึ่งอยู่ภายใต้ พ.ร.บ.คุ้มครองแรงงาน พ.ศ. 2541 และ “สัญญาจ้างทำของ” ซึ่งอยู่ภายใต้ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ แรงงานแพลตฟอร์มมีลักษณะก้ำกึ่งระหว่างสองสถานะนี้

8) ปัจจุบันยังไม่มีบทบัญญัติกฎหมายเฉพาะที่ให้ไรเดอร์เป็นลูกจ้างโดยชัดแจ้ง และยังไม่มีคำพิพากษาศาลไทยที่เปลี่ยนสถานะไรเดอร์เป็นลูกจ้างอย่างเป็นทางการ

9) การเจรจาต่อรองของไรเดอร์ไทยจึงไม่ใช่แค่เรื่องสวัสดิการหรือค่าตอบแทน แต่คือการต่อสู้เพื่อสถานะทางกฎหมาย ของพวกเขาในระบบแรงงานไทย เพื่อให้ได้รับการยอมรับว่าเป็นลูกจ้างที่สมควรได้ความคุ้มครองตามกฎหมายแรงงาน

10) แล้วทางออกในเรื่องนี้ คืออะไร

10.1 ตรงประเด็นที่สุด คือการแก้ไข พ.ร.บ. คุ้มครองแรงงาน พ.ศ. 2541 โดยตรง โดยมีการแก้ไขเพิ่มเติม "นิยาม" ของ "ลูกจ้าง" ใน พ.ร.บ. 2541 ให้ทันสมัย เพื่อให้ครอบคลุมรูปแบบการจ้างงาน

10.2 เพิ่ม "ข้อสันนิษฐานเรื่องความเป็นลูกจ้าง" เข้าไปในกฎหมาย โดยกำหนดเกณฑ์ที่ชัดเจน เช่น การถูกควบคุมบังคับบัญชาผ่านอัลกอริทึม (Algorithmic Control)

10.3 หากกระทรวงแรงงานยังคงยืนยันร่าง พ.ร.บ.ส่งเสริมและคุ้มครองแรงงานอิสระ พ.ศ.... ข้อเสนอคือ

- ต้องเพิ่ม “ข้อสันนิษฐานความเป็นลูกจ้าง” เข้าไปในกฎหมาย โดยผลักภาระการพิสูจน์ให้ตกอยู่กับ แพลตฟอร์ม หากต้องการโต้แย้งว่าไรเดอร์เป็นอิสระจริง

- ต้องเพิ่ม "หมวดใหม่" ว่าด้วย "การคุ้มครองจากการบริหารจัดการด้วยอัลกอริทึม" โดยให้สิทธิไรเดอร์ทุกคน ในการรับทราบเหตุผลของการตัดสินใจที่สำคัญ และสิทธิในการโต้แย้งและได้รับการตรวจสอบโดยมนุษย์ โดยเฉพาะการ "ปิดระบบ" หรือ "แบน"

ปัญหาไรเดอร์ไทยคือ ปัญหาเชิงอำนาจที่ไม่สมดุลระหว่างแพลตฟอร์มกับแรงงาน

การแก้ปัญหาจึงไม่ควรหยุดแค่การพยายามแปะป้ายว่าไรเดอร์ “อิสระ” หรือ “ลูกจ้าง”

แต่ต้องมุ่งไปที่การกำกับดูแล “อำนาจควบคุม” ที่แพลตฟอร์มใช้ผ่าน “อัลกอริทึม” ให้มีความโปร่งใส ยุติธรรม และตรวจสอบได้ นี้จึงคือ ทางออกที่แท้จริงของกฎหมายแรงงานในยุคนี้

บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์

เลขานุการในคณะกรรมาธิการการแรงงาน วุฒิสภา

12-11-68